Blog: Pandemische paraatheid: laat leefstijl onderdeel zijn van het DNA van onze samenleving

Het coronavirus heeft ontegenzeggelijk een enorme invloed op ons leven gehad de afgelopen twee jaar. De COVID-19-pandemie laat bovendien als geen ander zien hoe belangrijk preventie en een gezonde leefstijl zijn. Mensen die kwetsbaarder zijn door een ongezonde leefstijl lopen meer risico op een ernstig beloop na een infectie met COVID-19. Had het stimuleren van een gezonde leefstijl dan niet bij uitstek onderdeel moeten uitmaken van de pandemiebestrijding? En hoe zorgen we ervoor dat deze kennis wordt toegepast in beleid over pandemische paraatheid?

Door prof. dr. Andrea Evers, Medical Delta hoogleraar en Scientific Leader bij de Healthy Society Hub.

Te weinig aandacht voor leefstijl

Het is zonde dat we met het huidige zorgstelsel investeren in het behandelen van ziekten en niet in het voorkomen van ziekten. In het coronabeleid had een gezonde leefstijl veel centraler kunnen staan om de pandemie en de gevolgen ervan effectief te bestrijden. Hadden de mogelijkheden om te sporten wel zo beperkt moeten worden? Bij het nemen van maatregelen is voornamelijk gekeken naar het effect op de ziekenhuizen, terwijl het (negatieve) effect op leefstijl ook meegenomen had moeten worden. Er is sprake geweest van een te eenzijdige kijk. De overheid had meer kunnen doen om het belang van een gezonde leefstijl te benadrukken, en bijvoorbeeld voldoende bewegen moeten stimuleren. Zeker omdat overgewicht een groeiend probleem is; maar liefst de helft van de Nederlanders heeft overgewicht. En met overgewicht, en zeker obesitas, sta je een streepje achter met betrekking tot een ernstiger beloop na infecties. Hoe meer overgewicht, hoe ernstiger het ziekteverloop als iemand besmet raakt met COVID-19. Dit komt omdat er sprake kan zijn van een chronisch overactief immuunsysteem dat niet altijd meer in staat is om adequaat te reageren op een virus als COVID-19. Het immuunsysteem kan echter positief beïnvloed worden door een gezonde leefstijl. Investeren in een gezonde leefstijl kan dus van grote waarde zijn tijdens een pandemie als deze en mogelijke toekomstige virussen.

Ondersteuning bij stress, angst of zorgen

Naast fysieke gezondheid is mentale gezondheid een belangrijke factor. Veel mensen ervaren stress, angst of maken zich zorgen tijdens de coronacrisis. Zorgen over hun baan, hun gezondheid of eenzaamheid tijdens de lockdowns en/of hebben vragen over vaccinaties. Daarin zouden mensen beter ondersteund kunnen en moeten worden. Ongewenst is bijvoorbeeld dat mensen zich niet laten vaccineren vanwege angst voor bijwerkingen. Want hoe effectief de coronavaccins ook zijn, ze gaan gepaard met bijwerkingen. Hoewel het doorgaans gaat om lichte, voorbijgaande bijwerkingen – zoals hoofdpijn, vermoeidheid en een pijnlijke arm –, is het voor veel mensen toch reden om af te zien van vaccinatie. Dat is zonde; een deel van deze bijwerkingen wordt bovendien niet veroorzaakt door het vaccin zelf. Een internationale studie laat zien dat het negatieve broertje van het placebo-effect hier een belangrijke rol speelt. De bijwerking ontstaat in het hoofd van de gevaccineerde, door de verwachting dat een bijwerking kan komen.

Nocebo & placebo-effecten

Het placebo-effect is inmiddels een bekend fenomeen. We overschatten het werkzame effect van medicijnen. Een groot deel van het resultaat draait om andere factoren, zoals het vertrouwen dat de patiënt in de behandeling heeft of de arts-patiëntrelatie, niet om het medicijn. Placebo-effecten gaan verder dan enkel het pilletje. Ze gaan over vertrouwen op grond van positieve verwachtingen. We weten uit studies al langer dat placebo-effecten even groot kunnen zijn als effecten van bijvoorbeeld antidepressiva of pijnstillers. Het tegenovergestelde nocebo-effect is minder bekend. We weten al zo’n dertig jaar dat dit effect bestaat. Mensen melden ook in placebogroepen (die geen behandeling hebben gekregen) ook precies de klachten die op de bijsluiter staan of waar ze in de media over horen. Het zijn ongunstige effecten die ontstaan door verwachtingen van ongunstige effecten. Zo kan het lezen van een bijsluiter leiden tot bijwerkingen in de placebogroep binnen een klinische studie en vermindert het de bereidwilligheid om medicatie te nemen. In de studie van Haas et al, waarin de bijwerkingen in de controle- en COVID-19-vaccinatiegroepen van twaalf studies zijn vergeleken, is berekend dat het nocebo-effect verantwoordelijk is voor een substantieel deel van de bijwerkingen. Het is vanzelfsprekend belangrijk mensen goed te informeren over de mogelijke bijwerkingen, maar ook over het nocebo-effect. Mensen krijgen ook hoofdpijn omdat ze bang zijn voor trombose. Als ze weten dat die hoofdpijn wellicht door angst wordt veroorzaakt, is dat belangrijke informatie en kan dat ook voor verlichting zorgen.

Focus op het positieve

Eenzijdig focussen op de negatieve gevolgen van de coronacrisis kan een enorm averechts effect hebben. Langdurige focus op negatieve gevolgen heeft niet alleen invloed op onze mentale toestand, maar ook op onze lichamelijke reacties en uiteindelijk gezondheid en ziekten. Omgekeerd kunnen positieve verwachtingen leiden tot positieve uitkomsten. Waar kunnen we ons op richten om gezonder uit deze of toekomstige pandemieën te komen? Focussen op wat echt belangrijk is in het leven, centraal stellen wat we zelf kunnen doen om zo gezond mogelijk te blijven, genieten van de kleine dingen en werken aan verbondenheid en samenwerking zijn voorbeelden van zaken die tot een ‘coronaplacebo-effect’ kunnen leiden.

Bovenstaande illustreert dat het enorm belangrijk is om te letten op welke consequenties maatregelen hebben. Elke lockdown heeft effect op de fysieke activiteit en mentale gesteldheid. Daarbij is de manier van communiceren tevens van belang. Deel bij de vaccins bijvoorbeeld hoe klein de kansen op een bijwerking zijn. Biedt extra consulten bij de huisarts aan voor mensen die twijfelen of richt in buurthuizen adviesbureaus op waar mensen met hun vragen gratis terecht kunnen. Veel mensen vinden de officiële, vaak grootschalige priklocaties en de brieven vanuit de overheid afstandelijk. Terwijl ze voor vaccinatie in de buurt wel open staan. Er is in de bestrijding van het coronavirus te weinig ingezet op deze vlakken. En communiceer over het belang van gezond bewegen (een half uurtje wandelen kan al enorm helpen), gezonde voeding en voldoende slaap. Juist tijdens corona was dit voor veel mensen uitdagend en is in de lockdowns weinig positiefs hierover gecommuniceerd.

Meer investeren in gezonde leefstijl, zowel op fysiek als mentaal vlak, door en tijdens corona kan veel negatieve gevolgen voorkomen. Laat leefstijl onderdeel zijn van het DNA van onze samenleving, juist in tijden van een pandemie als deze, zodat we meer bestendig zijn tegen mogelijke toekomstige pandemieën of grootschalige gezondheidsuitdagingen.

Deze blog is geschreven door Andrea Evers en verscheen als eerste op de website van Lifestyle4Health. Andrea Evers is hoogleraar gezondheidspsychologie, Universiteit Leiden, en Medical Delta hoogleraar Healthy Society, Universiteit Leiden TU Delft en Erasmus Universiteit. Zij leidt een innovatief, grensoverschrijdend onderzoeksprogramma naar de invloed van psychologische factoren op lichamelijke klachten en aandoeningen. Ze ontving talrijke subsidies en prijzen voor haar werk, waaronder in 2019 de Stevinpremie, de hoogste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland voor wetenschappelijk onderzoek met maatschappelijke impact. Sinds 2019 is Andrea Evers lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en sinds 2020 lid van de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (KHMW).