Living labs: onmisbaar tussen prototype en praktijk

Testen, onderzoeken en doorontwikkelen van zorginnovaties – met en door professionals, patiënten en zorginstellingen: het gebeurt in de tientallen health & technology ‘living labs’ die Nederland rijk is. De labs voorzien in een behoefte: ze geven innovators de kans om samen met zorgprofessionals en patiënten te kijken naar hun wensen en uitdagingen, onderzoek te doen naar de effectiviteit van de zorginnovatie en in kaart te brengen of de uiteindelijke innovatie de gewenste oplossing biedt. Maar wat maakt een living lab tot een goed living lab? Waar staan ze in de productontwikkelingsketen en wat heeft de gezondheidszorg eraan?

Iedereen die lang genoeg in de zorg meedraait, kent ze wel: de nieuwe apparaatjes, de flitsende innovaties of de veelbelovende digitale platformen die de zorg voorgoed zouden veranderen. Na een enthousiaste ontvangst belanden ze al snel in een kast of (digitale) la: het kostte de zorgmedewerkers juist meer tijd, de arts kon er niet mee overweg of de patiënt zat er niet op te wachten.

Daarnaast zijn er de zorginnovaties die niet veilig blijken en (gelukkig) nooit de markt halen, de innovaties die niet bewezen effectief zijn en de producten of diensten waar verzekeraars, zorgorganisaties en/of patiënten geen geld voor over hebben. Wanneer in het ontwikkelproces stappen zijn overgeslagen, of er in splendid isolation iets ontwikkeld is dat in de praktijk simpelweg niet werkt, is het risico op ‘de bezemkast’ groot.

Dat is niet alleen heel jammer voor de bedrijven en/of onderzoekers die er soms jarenlang aan gewerkt hebben. Het is vooral ook jammer voor de BV Nederland. Want met de toenemende zorgvraag, stijgende kosten en steeds minder beschikbare handen aan het bed, zijn veranderingen, innovaties en technologische oplossingen noodzakelijk. Oplossingen die het mogelijk maken om meer aan preventie en gezondheid te doen, die het werk van een zorgprofessional vergemakkelijken, die het mogelijk maken om in de eigen omgeving te behandelen of te revalideren, of die eigen regie geven aan de gebruikers. 

Living labs kunnen het gat tussen prototype en praktijk overbruggen. Ze bieden de kans om vanuit co-creatie te innoveren en te testen – niet alleen of de oplossing werkt, maar ook of die werkt als oplossing.

Blauwdruk voor innovatie

Het Rathenau Instituut onderstreepte vorig jaar in een rapport het belang van living labs voor innovaties. Living labs kunnen volgens het Rathenau Instituut een belangrijke rol spelen bij de missiegedreven innovatie waar de overheid voor pleit. Volgens dr. ir. Jasper Deuten, waarnemend hoofd onderzoek bij het Rathenau Instituut, gaat het vooral om onderdelen waar maatschappelijke waardecreatie centraal staat. Daarbij destilleerde het instituut vier lessen die initiatiefnemers, deelnemers en financiers van living labs en lokale experimenten kunnen gebruiken om hun resultaten een breder en duurzamer gevolg te geven.

“De eerste les is dat het belangrijk is dat living labs niet alleen gebruikt worden om te leren over een innovatie, maar ook over haar maatschappelijke inbedding,” aldus Deuten. “Ook moeten de living labs er al vanaf het begin rekening mee houden dat na afloop van het lokale experiment nog veel vervolgwerk nodig is om de oplossing ook geschikt te maken voor andere locaties. Daarnaast is het slim om de verbinding te zoeken met een groter programma zodat uitwisseling en onderling leren tussen lokale initiatieven mogelijk wordt. En ten slotte zijn intermediaire organisaties nodig om verbindingen te leggen tussen partijen, locaties en andere initiatieven.”

Goede inbedding

Een goede inbedding dus in de zorgpraktijk, maar ook een brugfunctie naar academisch onderzoek en samenwerking met private partners zijn voorwaarden voor een goed functionerend living lab. Een blauwdruk voor innovatie of een garantie voor succes is het niet, maar door hieraan aandacht te besteden, creëren living labs een goede voedingsbodem voor doelgerichte innovatie.

Een voorbeeld van living labs die langs deze lijn zijn opgebouwd, zijn de Medical Delta Living Labs. Sinds 2017 zijn inmiddels tien field- en living labs operationeel geworden. Samen met zestien wetenschappelijke programma’s van dit samenwerkingsverband, helpen de labs om in co-creatie sneller tot ‘technologische oplossingen voor duurzame zorg’ te komen, waar Medical Delta voor staat.

Lessons learned

In de jaren dat deze living labs operationeel zijn, zijn er heel wat ‘lessons learned’ te benoemen. En dat is maar goed ook, immers: zonder wrijving geen glans. Zo was er in het begin onvoldoende aandacht voor het bestuurlijke draagvlak voor de living labs waardoor sommige initiatieven het niet redden.

Belangrijk is ook dat het begint bij de partners in het living lab: wat zijn hun uitgangspunten, doelen, visie en waarden, hoe ‘zitten ze in de wedstrijd’? Onder de oppervlakte kunnen waarden leiden tot spanningen in co-creatie processen met alle gevolgen van dien. Als de spanningen eenmaal naar boven komen, is het vaak al te laat. Door dit bij aanvang helder te hebben en hier tijd in te investeren, ontstaat er een ‘waarde(n)volle’ samenwerking.

Ook heeft het opzetten van een living lab veel aandacht nodig. Een project developer die publiek-private projecten oppert, opstart en helpt uitvoeren en de verbinding vormt tussen de partners, is onmisbaar. Voor de toekomst zijn er nog uitdagingen genoeg. Hoe kunnen bijvoorbeeld in de fieldlabs, met technologie als drijvende kracht, het bedrijfsleven en de kennisinstellingen beter op elkaar aansluiten? Maar ook: hoe kunnen de living labs niet alleen wetenschappelijke en maatschappelijke impact realiseren, maar ook economische?  

De ervaringen worden meegenomen in de vorig jaar opgezette labs van Medical Delta en de labs die al langer operationeel zijn. Zo wordt er onder meer focus gelegd op een goede inbedding in de zorgpraktijk, wordt er een brug geslagen naar de grotere academische onderzoeks- en ontwikkelprogramma’s en wordt actief samenwerking gezocht met private partners.

Revalideren? Eitje!

Het Medical Delta Living Lab Rehabilitation Technology is bijvoorbeeld betrokken bij verschillende innovatieprojecten, zoals het project van SenseGlove dat handrevalidatie met virtual reality mogelijk maakt. Patiënten met een beperking in de handfunctie vormen een van de grootste groepen binnen de revalidatiezorg. Oefeningen zijn eentonig, generiek en de progressie is moeilijk te meten. Het bedrijf SenseGlove ontwikkelde een robothandschoen die het mogelijk maakt om nauwkeurig de bewegingen van de vingers te meten en, door middel van krachtterugkoppeling, te laten ‘voelen’ in een virtual reality (VR) omgeving, zoals een keuken waar virtuele eitjes gebakken kunnen worden.

Samen met SenseGlove, CleVR en Rijndam Revalidatie is een VR-omgeving met therapiespecifieke oefeningen ontwikkeld. Ook wordt het effect van de oplossing onderzocht op het (verzekerde) zorgpad. “We onderzoeken of de oplossing van SenseGlove de revalidatie in de praktijk ook daadwerkelijk versnelt en verbetert, en welk effect dat heeft op de kosten,” vertelt dr. ir. Bram Onneweer, een van de coördinatoren van het Medical Delta Living Lab Rehabilitation Technology. “Het mooie van een living lab als dit, is dat het de mogelijkheid geeft om patiënten en therapeuten nauw te betrekken bij innovaties. Je ziet daardoor snel of iets goed werkt en effect sorteert. De input vanuit de praktijk is daarnaast zeer waardevol voor de ontwikkelaars van een oplossing. Innovatie en zorgpraktijk komen er samen.”  

Praktijk essentieel

En dat is meteen ook wat voor elke zorginnovatie geldt: een succesvolle innovatie kán niet zonder de inbreng van de praktijk. Dat begint al in het ontwerpproces en doorloopt de volledige doorontwikkeling: van het ophalen van de vraag en testen van de eerste prototypes tot aan behoefteanalyses en fine tuning om ervoor te zorgen dat wens en behoefte doorvertaald worden naar de uiteindelijke oplossing. Living labs kunnen daarin voorzien. En daarmee vormen ze een cruciale en onmisbare schakel tussen prototype en praktijk.

Vanuit de kennisinstellingen, UMC’s en opleidingsinstituten kent Medical Delta de wereld van het innovatief onderzoek en de baanbrekende ontwikkeling als geen ander. Wil je als zorginnovator,  onderzoeker of zorgorganisatie in co-creatie jouw innovatie verder brengen en pak je de handschoen op om te komen tot impactvolle living labs, betere zorg en/of een gezondere samenleving, neem dan contact op via www.medicaldelta.nl/innovatiehub. Innoveren kan alleen samen.

Dit artikel verscheen in ICT&Health